Ευχαριστούμε τον κ. Δερεδάκη Νίκο, για την ευγενική παραχώρηση των κειμένων καθώς και του φωτογραφικού του υλικού.

Η Περιηγητική Λέσχη

Η Περιηγητική Λέσχη Ρεθύμνου, που ιδρύθηκε το 1958, εκτός από τη διοργάνωση της Γιορτής του κρητικού κρασιού που άφησε εποχή, ήταν και ο πρωτεργάτης του μεταπολεμικού Ρεθεμνιώτικου Καρναβαλιού.

Η Περιηγητική Λέσχη, αποτελούμενη από μια ομάδα δραστήριων Ρεθεμνιωτών, με επικεφαλής τον Κώστα Μανουρά, τον Κώστα Κανά, την Όλγα Δασκαλάκη και άλλους, μόλις άρχιζε ο κόσμος να ορθοποδεί, άρχισε να κινεί τα νήματα για να βγει η πόλη από μια χειμερία νάρκη γεμάτη νοσηρότητα.

Ο Πρόεδρος της Περιηγητικής Λέσχης Κώστας Κανάς, η ψυχή του ρεθεμνιώτικου καρναβαλιού για πολλά χρόνια.
(Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)
Η χελώνα που τραβάει το Ρέθυμνο. Άρμα από το πρώτο καρναβάλι του 1960.
(Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)
Η Χιονάτη και οι νάνοι. Άρμα από το πρώτο καρναβάλι του 1960.
(Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

Και στις 2 Φεβρουαρίου 1960 διαβάζουμε στις εφημερίδες: «Το απόγευμα της παρελθούσης Κυριακής συνεκροτήθη εις το δημαρχιακόν κατάστημα ευρεία σύσκεψις υπό την προεδρίαν του κ. Ευαγγέλου Νησιανάκη , προέδρου του Δημοτικού Συμβουλίου με θέμα την οργάνωσιν του Καρναβαλιού εις την πόλιν μας κατά τας εορτάς των Απόκρεω 27ην και 28ην τρέχοντος. Εις την σύσκεψιν μετέχον ο πρόεδρος του τμήματος της Ελληνικής Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνης κ. Κωνσταντίνος Μανουράς, ο πρόεδρος του τουριστικού συνδέσμου κ. Δημ. Δαφέρμος και οι κ. κ. Γ. Τσουδερός. Γ. Κούνουπας, Γ. Μαραγκάκης, Εμμ. Αστρινός, Χαρ. Πραματευτάκης, Εμμ. Βογιατζάκης, Τάκης Αποστόλου, Βασ.Παπαβασιλείου, Ιωάννης Τζέλησις και οι διδες Όλγα Δασκαλάκη και Ευρυδίκη Κούνουπα της Περιηγητικής Λέσχης. Κατά τη σύσκεψη αποφασίστηκε η οργάνωση Καρναβαλιού υπό της Περιηγητικής Λέσχης εν συνεργασία μετά του Τουριστικού Συνδέσμου και με την οικονομικήν ενίσχυσιν του Δήμου και της Ε.Π.Λέσχης. Προς τον σκοπόν αυτόν εψηφίσθη υπό του Δήμου το ποσόν των 5.000 δραχμών και θα παρακληθούν όσοι δυνάμενοι να συμβάλουν εις την επιτυχίαν της εορτής, όπως ενισχύσουν την εν λόγω προσπάθειαν κατά το δυνατόν.

Το καρναβάλι αυτό χαιρετήθηκε με θέρμη και όλοι οι Ρεθεμνιώτες έδωσαν το καλύτερό τους εαυτό για την όσον το δυνατόν καλύτερη και αρτιότερη διοργάνωσή του. Το Λύκειο Ελληνίδων ήταν από τους πρώτους φορείς που αγκάλιασαν τον νέο θεσμό. Μάλιστα, με πολύ κέφι κατασκεύασε και το άρμα του με θέμα «Η Χιονάτη και οι νάνοι».

Το άρμα των «Αγρίων». Από το πρώτο καρναβάλι του 1960.
(Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)
Η Βασίλισσα του καρναβαλιού του 1960 ως αναδυόμενη Αφροδίτη.
(Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

Το άρμα κατασκευάστηκε με τη βοήθεια των ανθρώπων της Περιηγητικής Λέσχης και ήταν το πρώτο που άνοιξε την παρέλαση του 1960. Από τους μπροστάρηδες ήταν και η Ελένη Παπαδογιάννη με την Οικοκυρική Σχολή της, ντύνοντας τις μαθήτριες μαζορέτες, ενώ και η ίδια δεν έλειψε από κανένα ξενύχτι της προετοιμασίας. Αλλά και η Φιλαρμονική του Ρεθύμνου έδινε το δικό της μουσικό χρώμα στο καρναβάλι, αφού δεν υπήρχε τότε η ηχητική κάλυψη που έχουμε σήμερα. Προπορευόταν του Καρναβαλιού και έδινε το σύνθημα για ξέφρενο χορό και τραγούδι.
Εκείνα τα βράδια, στην αίθουσα του Αγίου Φραγκίσκου που φτιάχνονταν τα άρματα, υπήρχε συνωστισμός. Όλοι οι Ρεθεμνιωτες περνούσαν, από περιέργεια οι περισσότεροι, να δουν τι γίνεται. Και όλοι βοηθούσαν. Άλλος να φέρει φαγητό να κεράσει τους κατασκευαστές, άλλος να βοηθήσει στο βάψιμο των αρμάτων, άλλος να βάλει ξύλα στη σόμπα, άλλος να κάνει κάποια παραγγελιά…

Έτσι, την Κυριακή 28 Φεβρουαρίου 1960 έχουμε το πρώτο οργανωμένο ρεθεμνιώτικο καρναβάλι, με την παρουσία πολλών καρναβαλιστών αλλά και αρμάτων. Για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν χειροποίητα άρματα, στολές, μουτσούνες και ροκάνες.

Ο Βασιλιάς Καρνάβαλος με τον Μάρκο Γιουμπάκη σε ρόλο γελωτοποιού.
(Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

Η εφ. Κρητική Επιθεώρηση αναφέρει χαρακτηριστικά τις παραμονές του Καρναβαλιού του 1960: «Ο Βασιλιάς του γέλιου θα χαιρετήσει τον λαόν καθισμένος σε ένα θρόνο αφάνταστου μεγαλοπρεπείας και πλούτου περιστοιχισμένος από τους αυλικούς του και την πολυπληθήν ακολουθία του. Το άρμα του Καρναβάλου θα καταπλήξει με την αίγλην και την ομορφιά του. Ποτέ ο Καρνάβαλος δεν εκάθισε σε τέτοιο θρόνο. Η Βασίλισσα του Καρναβαλιού αληθινή θεά- χάρις σε ομορφιά και γοητεία, αναδυώμενη Αφροδίτη- Κύπρις κυριολεκτούσα θα φαντάζει σαν σε όνειρο ανάμεσα στο ανοιγμένο κέλυφος αχιβάδας. Θα καταθέλξει η ομορφιά της. Το ντεκόρ της θα είναι ονειρο. Τα δύο αυτά άρματα του καρναβαλιού αρκούν για αν δώσουν τη πρωτοπορία στο καρναβαλι της Ρεθύμνης για το 1960. Το άρμα «χελώνα» είναι ένας πολύ ζουμερός συμβολισμός που όσοι το ιδούν και μπορέσουν να μπουν στο βαθύτερο νόημα, θα νιώσουν τον εαυτόν του υποχρεωμένο να ξεζέψουν τη χελώνα και να…αυτοί. Το Άρμα των «Αγρίων» , είναι μια ζωντανή και πολύ παραστατική σκηνή που τη συναντάμε καθημερινώς στη ζωή, με μόνη διαφοράν, ότι οι στολές και τα ντεκόρ είναι διαφορετικά. Η «Χιονάτη με τους επτά νάνους» είναι κάτι τι το ονειρώδες σε ομορφιά και μεγαλοπρέπεια, μόνο που όπως ακούσαμε να ψιθυρίζεται μεταξύ των αυτοκινητιστών πρόκειται να μην τους δωθεί δικαίωμα εγγραφής εις τον Σύλλογον Πολυτέκνων για να πληρώνει.. ολάκαιρο εισιτήριο στην κίνησίν της. Αυτά είναι τρία ακόμη από τα υπέροχα άρματα του Ρεθεμνιώτικου Καρναβαλιού που θα τιμήσουν την πόλην μας».

Οι περίφημες «κεφάλες», πρωτοστατούσαν στα πρώτα καρναβάλια.
(Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

Σ’ εκείνα τα πρώτα Καρναβάλια έδωσε το στίγμα του και ο συνθέτης Μπάμπης Πραματευτάκης αλλά από την πλευρά του αρχιτέκτονα. Πετουσάκης και Αποστόλου όμως είχαν το γενικό πρόσταγμα, γιατί ό,τι έβλεπαν τα μάτια τους έφτιαχναν τα χέρια τους. Από τα πιο γνωστά άρματα που εμπνεύστηκε ο Μπάμπης Πραματευτάκης ήταν, το άρμα της χελώνας, που συμβόλιζε την πορεία του πολιτισμού στην χώρα αλλά και στην πόλη. Λεπτομέρεια χαρακτηριστική, αντί για δόρυ ένα στυλό «μπικ» που μόλις είχε κυκλοφορήσει, Αλλά και το άρμα γόνδολα άφησε εποχή με τον κομψότητά του.
Χορηγός του άρματος της χελώνας Γιώργης Δεληγιώργης που το μαγαζί του στην πλατεία Τεσσάρων Μαρτύρων, έμεινε ιστορικό, γιατί από το μπαλκόνι του που ήταν συνήθως και το βήμα στις κεντρικές προεκλογικές συγκεντρώσεις, γινόταν η προσφώνηση και αντιφώνηση του Καρνάβαλου.

Οι μαζορέτες παρελαύνουν στην πλατεία 4ων Μαρτύρων στο καρναβάλι του 1961.
(Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

Ένας ακόμα συμπολίτης, ο Βαγγέλης Στεφανάκης, ήταν περιζήτητος στα συνεργεία που κατασκεύαζαν τα άρματα. Ήταν εξειδικευμένος στην κατασκευή των τεράστιων κεφαλών με χαρτοπολτό, μια διαδικασία καθόλου εύκολη που ήθελε μεγάλη επιδεξιότητα αλλά και μαθηματικό νου για να υπολογίζει τις διαστάσεις. Είχε κατασκευαστεί περίπου 17 κεφαλές που πλαισίωναν τις παρελάσεις του Καρναβαλιού για αρκετές διοργανώσεις. Δυστυχώς όμως καταστράφηκαν όταν κάηκε η αποθήκη της Περιηγητικής μαζί με αρκετό άλλο πολύτιμο, μουσειακό υλικό.

Εντυπωσιακή πάντα και η παρουσία του αξέχαστου Μάρκου Γιουμπάκη, του βιβλιοθηκάριου της Βιβλιοθήκης του Ρεθύμνου, που σαν γελωτοποιός του Βασιλιά Καρνάβαλου, πάντα εύρισκε τρόπους να βγάζει γέλιο σε αποκριάτικες παρελάσεις.
Κανένας, που τα έζησε, δεν μπορεί να ξεχάσει το «δοχείο νυκτός» και τα «λουκάνικα». Και βέβαια ως Βασιλιάς Καρνάβαλος, για πολλά χρόνια ήταν ο επιβλητικός Λευτέρης Κορωνάκης.

Η Δημοτική Φιλαρμονική προηγείται της παρέλασης στην οδό Αρκαδίου το 1961. (Αρχείο Κοσμά Περπυράκη)


Ο Κώστας Κανάς ήταν μια ακόμα μεγάλη μορφή από την Περιηγητική Λέσχη που δούλευε άοκνα για την επιτυχία του Καρναβαλιού, με πολύτιμους συνεργάτες και συνοδοιπόρους στην προσπάθειά του, τον Θανάση Μαρκαντώνη, τον Ηλιάκη, τον Σταύρο Κορωνάκη, τον Στέργιο και τον Βασίλη Ψυχαράκη, τον Φώτη Μαρκουλάκη, τον Στέλιο και τον Μανώλη Τζιράκη, τον μοναδικό και αξέχαστο Κωστή Τζαγκαρούλη, με τις υπέροχες ιδέες, τον Αγγελογιαννάκη, τον Μπιρίκο, τον Θεοδοσόπουλο, τον Νίκο Αγγελάκη, τον Γιάννη Φωτόπουλο, τον Σερλή, τον Μανό Αστρινό και πολλούς άλλους. Από τις πρόθυμες και πάντα ακούραστες στη διοργάνωση και η Ελένη Τουρνοπετράκη που δεν σήκωνε κεφάλι από τη βελόνα για να προλάβει τις στολές. Και τόσοι άλλοι, ανώνυμοι κι επώνυμοι, που ο καθένας έδωσε το δικό του στίγμα σε αυτά τα πρώτα καρναβάλια.

Ο Βασιλιάς καρνάβαλος μπροστά από το βιβλιοπωλείο του Δεληγιώργη στους 4 Μάρτυρες όπου γινόταν η προσφώνηση και η Αντιφώνηση.
(Αρχείο οικ. Κανά)


Πολύτιμη πηγή για τα πολιτιστικά στοιχεία κάθε εποχής ήταν οι προσφωνήσεις και αντιφωνήσεις του Καρνάβαλου. Κείμενα έγραφαν εξαίρετοι λόγιοι όπως ο Αρκάδιος Πηγαίος και ο Στέλιος Κανταρτζής.

Το 1963 ήταν μια κακή οικονομική χρονιά για το Ρέθυμνο. Ο ΕΟΤ δεν δίνει τα χρήματα που έχει υποσχεθεί για την πραγματοποίηση του Καρναβαλιού. Ο Δήμος δίνει 10.000 δραχμές, ποσό όμως που δεν φτάνει για να καλύψει όλα τα έξοδα. Γι αυτό, μέσω του Τύπου, βγαίνει ανακοίνωση από την Επιτροπή του Καρναβαλιού που καλεί τους εύπορους συμπολίτες καθώς και Συλλόγους και Σωματεία να συμβάλουν οικονομικά για την επίτευξη του στόχου. Η ανακοίνωση έχει «απειλητικό» τόνο και προειδοποιεί ότι εάν δεν μαζευτούν τα χρήματα το Καρναβάλι δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί.

Άρμα από το καρναβάλι του 1961.
(Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

Το ίδιο συμβαίνει και το 1965. Ο ΕΟΤ δεν συμμετέχει στα έξοδα του Καρναβαλιού κι έτσι μόνη της η Περιηγητική Λέσχη κατασκευάζει μόνο ένα άρμα και με λίγους μασκαράδες διακωμωδεί και γελοιοποιεί τον ΕΟΤ. Δυστυχώς, ούτε η Φιλαρμονική του Δήμου συμμετείχε στην παρέλαση, αφού, όπως σημειώνει η Κρητική Επιθεώρηση «Η προχθεσινή παρέλασις των μασκαράτων θα ήτο καλλιτέρα εάν προηγείτο αυτής η φιλαρμονική του Δήμου. Δυστυχώς όμως ο κ. μαέστρος δεν εδέχθη διότι «έπρεπε να πληρωθεί διαυτό». Και μάλιστα η άρνησις του αρχιμουσικού ήλθε μετά και αντιθέτως προς την διαβεβαίωσιν του κ. Δημάρχου ότι θα συμμετάσχει η φιλαρμονική εις την εκδήλωσιν αυτήν».


Η οικονομική ένδεια όμως του 1965, καθώς και το ρευστό πολιτικό κλίμα της εποχής, δεν εμπόδισε τον Κυνηγητικό Σύλλογο του Ρεθύμνου να διοργανώσει τον πρώτο στην ιστορία του αποκριάτικο χορό στην αίθουσα του Ωδείου. Ο χορός στεύθηκε από μεγάλη επιτυχία, όπως αναφέρει η εφ. Κρητική επιθεώρηση. «Ο εμπορικός κόσμος της πόλεως μας έδωσε πρόθυμα άφθονα δώρα και το λαχείο του χορού που ήταν πλουσιότατο κι έγινε ακόμα πιο πλούσιο με το άφθονο κυνήγι και προσεφέρθη από φίλους κυνηγούς για το χορό. Ο μπουφές πλουσιότατος κι όχι ακριβός, η μουσική κεφάτη και άριστη όπως πάντα βοήθησαν να δημιουργηθεί πρωτοφανές κέφι μέχρι τις πρωινές ώρες. Χορεύτηκαν όλοι οι χοροί, παλαιοί και νέοι με μεγάλο ενθουσιασμό. Παρέστησαν μετά των οικογενειών τους, πλην των επισήμων, πολλοί εκπρόσωποι του εμποροβιομηχανικού μας κόσμου αλλά και εκπαιδευτικοί , υπάλληλοι και εργαζόμενοι γενικώς οι οποίοι διετήρησαν το κέφι αμείωτο μέχρι τέλους».

Καρναβαλιστές με «κεφάλες» στο άγαλμα του Αγνώστου στρατιώτη το 1962.

(Αρχείο Περιηγητικής Λέσχης Ρεθύμνου)

EL